เคยคิดบ้างไหมว่าทำไมเราจึงเป็นสาวก Apple หรือเป็นชาว Android การเลือกใช้สมาร์ทโฟนบางยี่ห้อ หรือ App บางตัว อาจบอกถึงถึงนิสัยใจคอ หรือตัวตนที่แท้จริงของเราก็เป็นได้
นักมานุษยวิทยาผู้สนใจใคร่รู้ในการศึกษาธรรมชาติมนุษย์ก้าวเข้ามาอธิบายการใช้สารสนเทศดิจิทัลของมนุษย์ ภายใต้ชื่อสาขาวิชามานุษยวิทยาดิจิทัล (Digital anthropology) Daniel Miller ศาสตราจารย์สาขามานุษยวิทยาของ University College London เพิ่งมาเยือนไทยและจัด workshop แนะนำแนวคิดในสาขาวิชานี้ที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ไปเมื่อปลายเดือนมกราคมที่ผ่านมา การศึกษาของ Miller ในด้านมานุษยวิทยาดิจิทัลสามารถสรุปได้หลายแง่มุม แต่ย้อนกลับมาที่ คำถามที่ว่าพฤติกรรมของเราในโลกดิจิทัลสะท้อนความเป็นตัวเราอย่างไร Miller แถลงชัดจากจุดยืนความเป็นนักมานุษยวิทยาว่า โลกดิจิทัลสะท้อนความเป็นมนุษย์ที่เราเป็นอยู่แล้ว เขาศึกษาการใช้โซเชียลมีเดีย และพบว่าคนจากใน 9 ชุมชนทั่วโลก ใช้โซเชียลมีเดียประเภทเดียวกันไปเพื่อตอบความต้องการที่ต่างกัน แต่เดิมเราคิดว่าเครื่องมือดิจิทัลนำพฤติกรรมบางอย่างมากับมันและส่งผลต่อพฤติกรรมของคนฝ่ายเดียว เช่น ทำให้คนโดดเดี่ยว หรือ สร้างความเป็นปัจเจกมากขึ้น แต่ Miller และทีมพบสิ่งตรงข้าม นั่นคือ โซเชียลสามารถตอกย้ำความเป็นวัฒนธรรมเดิม ชนชั้นทางสังคม กลุ่มก้อน ที่มีอยู่
นับเป็นเรื่องที่น่าคิด ผู้เขียนคิดว่าไม่มีสิ่งใดกระทำสิ่งใดอย่างโดดเดี่ยว เทคโนโลยีช่วยส่งเสริมพฤติกรรม ค่านิยมบางอย่าง และขณะเดียวกัน เราก็ใช้มันในแบบที่เราต้องการ เครื่องมือเดียวจึงสามารถสะท้อนความหลากหลายในวัฒนธรรมได้เมื่อใช้กับกลุ่มคนต่างๆ ยกตัวอย่างของไทยที่ผู้เขียนสังเกตมานานแล้ว คือ การสื่อสารในการทำงาน เคยสงสัยไหมว่าทำงานกับคนไทย ส่งไลน์กันได้ ทั้งเรื่องงาน เรื่องส่วนตัว 24/7 ไม่มีวันหยุด ถ้าทำงานกับฝรั่ง ช่องทางหลักคือ อีเมลล์ และการสื่อสารผ่านสื่อดิจิทัลเกี่ยวกับเรื่องส่วนตัวมีน้อยกว่ามาก เรื่องนี้ไม่มีอะไรอธิบายได้ง่ายดายกว่าวัฒนธรรม ความเป็นเอเชียเน้นความสัมพันธ์ กลมกลืน อาจเรียกกลุ่มวัฒนธรรมแบบนี้ว่า high context culture การสร้างความสัมพันธ์ปะปนอยู่อาณาเขตของการทำงาน เรียกได้ว่าโลกทั้งสองโลกเชื่อมกันอย่างแนบแน่นมากกว่าสังคมตะวันตกที่เป็น low context culture ที่สื่อสารตามคำพูด เน้นกฎเกณฑ์ หรือถ้ามองในเชิงประวัติศาสตร์และสังคมวิทยา ค่านิยมไทยที่ปนการ ‘เล่น’ เข้ากับ ‘การทำงาน’ อย่างแยกออกได้ยาก อาจอธิบายได้จากความรักสนุก และการมีพื้นฐานจากการเป็นสังคมเกษตรกรรม เราเต้นกำรำเคียว เวลาผ่านไปเราใช้ไลน์ทำงานแทน แต่ทั้งสองพฤติกรรมอาจเกิดจากพื้นฐานที่ไม่ต่างกัน.
คราวหน้ายกมือถือขึ้นมาดู อย่าลืมลองคิดเล่นๆว่าเราเป็นคนยังไง.
ประเด็นเทคโนโลยีสะท้อนวัฒนธรรมเดิมของสังคมนั้น ๆ ทำให้ผมนึกถึงที่เราใช้คำกริยาว่า “เล่น” กับ คอมพิวเตอร์หรืออินเตอร์เน็ต นักเรียนไทยส่วนนึงเวลาแต่งประโยคภาษาอังกฤษว่า “I play the internet.” ครูก็จะรีบบอกว่า play ไม่ได้นะเธอ ต้องใช้คำว่า use
เรื่องนี้น่าจะสะท้อนวัฒนธรรมเดิมของเราอยู่เหมือนกันครับที่มองว่าอุปกรณ์เทคโนโลยีเหล่านี้มักจะเป็นของเล่น มากกว่าใช้งานจริงจัง ทุกวันนี้เราก็ใช้อินเตอร์เน็ต คอมพิวเตอร์ทำงานกันมากขึ้นแล้ว ไม่รู้ว่าคำว่า “เล่น” จะหายไปไหมนะครับ