พระคเณศ: ตำนานและพิธีกรรมในสังคมไทย
ราชันย์ เวียงเพิ่ม
วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรมหาบัณฑิต
ภาควิชาภาษาไทย
จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
ปีการศึกษา ๒๕๕๐
วัตถุประสงค์ของการวิจัย
๑. เพื่อศึกษาและรวบรวมตำนาน พิธีกรรม ความเชื่อต่าง ๆ เกี่ยวกับพระคเณศในสังคมไทย
๒. เพื่อวิเคราะห์การดำรงอยู่ของคติความเชื่อ และพิธีกรรมเกี่ยวกับพระคเณศในสังคมไทย
สมมติฐานของการวิจัย
ตำนานและพิธีกรรมต่าง ๆ เกี่ยวกับพระคเณศที่ปรากฏในสังคมไทย เป็นการผสมผสานระหว่างความเชื่อฮินดู พระพุทธศาสนา และไสยศาสตร์ในหลากหลายรูปแบบ ซึ่งเป็นปัจจัยในการดำรงอยู่ของคติความเชื่อเกี่ยวกับพระคเณศ
บทคัดย่อ
วิทยานิพนธ์ฉบับนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อรวบรวมตำนาน พิธีกรรม ความเชื่อต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับพระคเณศและวิเคราะห์การดำรงอยู่ของคติความเชื่อและพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับพระคเณศในสังคมไทย โดยรวบรวมจากข้อมูลที่เป็นเอกสารและรวบรวมข้อมูลภาคสนามเกี่ยวกับพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับพระคเณศในเขตกรุงเทพมหานคร และเขตปริมณฑลเป็นหลัก
ผลการศึกษาพบว่า พระคเณศเป็นเทพเจ้าที่สำคัญพระองค์หนึ่งของฮินดูที่มีการพัฒนาการมาจากเทพเจ้าที่เป็นตัวแทนด้านกสิกรรมของชนเผ่าพื้นเมืองในอารยธรรมอินเดียดั้งเดิม ซึ่งมีการเปลี่ยนแปลงด้านรูปลักษณ์ บทบาท สถานภาพ จนกระทั่งกลายมาเป็นเทพเจ้าที่มีศีรษะเป็นช้างและมีร่างกายเฉกเช่นคนธรรมดาสามัญ พระคเณศเป็นเทพเจ้าที่มีความสำคัญและมีสถานะรองลงมาจากมหาเทพทั้งสามพระองค์ คือ พระพรหม พระศิวะและพระวิษณุ แต่ถึงกระนั้นพระองค์ก็ทรงอยู่ในฐานะที่จะต้องได้รับการบูชาก่อนเทพเจ้าองค์อื่นทุกครั้ง
สังคมไทยมีการรับรู้เกี่ยวกับพระคเณศมาเป็นระยะเวลานานก่อนกรุงสุโขทัย และมีการรับรู้ตำนานที่แตกต่างกันออกไปในแต่ละยุคสมัย การรับรู้เกี่ยวกับองค์พระคเณศเห็นได้ชัดมากขึ้นเมื่อพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงได้รวบรวมและคัดเลือกตำนานของพระคเณศจากปุราณะต่าง ๆ มากมาย และทรงนำมารจนาร้อยเรียงใหม่ให้มีความเชื่อมต่อกันอย่างเป็นเอกภาพและมีความน่าเชื่อถือมากขึ้น ทำให้ตำนานของพระคเณศที่พระองค์ทรงพระราชนิพนธ์กลายเป็นตำนานหลักที่ได้รับความเชื่อถือและอ้างถึง
พิธีกรรมเกี่ยวกับพระคเณศในประเทศไทยมีปรากฏอยู่ในทั้ง เทวสถาน พุทธสถาน บ้านเรือนประชาชนทั่วไป รวมถึงตำหนักทรงเจ้าที่มีการประทับทรงพระคเณศ พิธีกรรมที่เกี่ยวกับพระคเณศมีลักษณะที่ผสมผสานกลมกลืนทั้งด้านคติความเชื่อ รูปแบบพิธีกรรมของฮินดู พุทธศาสนา และไสยศาสตร์ เพื่อสร้างความเคารพศรัทธา น่าเชื่อถือต่อองค์พระคเณศ ทำให้ความเชื่อ ตำนาน และพิธีกรรมที่เกี่ยวกับพระคเณศมีบทบาทที่สำคัญกับวิถีชีวิตของคนไทย การผสมผสานระหว่างความเชื่อทั้งฮินดู พุทธและไสยศาสตร์เป็นปัจจัยที่ทำให้คติความเชื่อเกี่ยวกับพระคเณศดำรงอยู่ในสังคมไทย
อ่านวิทยานิพนธ์ฉบับออนไลน์ได้ที่
http://cuir.car.chula.ac.th/handle/123456789/15683
ภาพเปิดเรื่อง : ภาพโต๊ะบูชาพระเคณศในตำหนักทรงแสดงให้เห็นถึงการผสมผสานระหว่างคติฮินดู พุทธศาสนา และไสยศาสตร์
ที่มา : ราชันย์ เวียงเพิ่ม. (๒๕๕๐). พระคเณศ : ตำนานและพิธีกรรมในสังคมไทย. วิทยานิพนธ์ปริญญาอักษรศาสตรมหาบัณฑิต จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. ภาพที่ ๒๐, หน้า ๑๔๑.