ตำนานพระศรีอาริย์ในสังคมไทย: การสร้างสรรค์และบทบาท
ผศ.ดร.อภิลักษณ์ เกษมผลกูล
วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรดุษฎีบัณฑิต
ภาควิชาภาษาไทย
จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
ปีการศึกษา ๒๕๕๒
วัตถุประสงค์ของการวิจัย
๑. วิเคราะห์ลักษณะการสร้างสรรค์ตำนานพระศรีอาริย์เรื่องต่าง ๆ ในสังคมไทย
๒. วิเคราะห์บทบาทของตำนานพระศรีอาริย์ในสังคมไทย
สมมติฐานของการวิจัย
๑. ในการรับคติความเชื่อเรื่องพระศรีอาริย์ คนไทยได้สร้างสรรค์ตำนานพระศรีอาริย์ขึ้นมาหลากหลาย การสร้างสรรค์มีทั้งการปรับเปลี่ยนเนื้อหาจากตำนานพระศรีอาริย์ที่มีที่มาจากคัมภีร์พุทธศาสนา และการแต่งเรื่องขึ้นใหม่เพื่ออธิบายความสัมพันธ์ระหว่างพระโคตมพุทธเจ้ากับพระศรีอาริย์และอธิบายสภาพสังคมในยุครอยต่อระหว่างศาสนาของพุทธเจ้าทั้งสองพระองค์
๒. ตำนานพระศรีอาริย์ในสังคมไทยมีบทบาทในการให้ความหวังอันเป็นอุดมคติสำหรับโลกอนาคต อธิบายที่มาของพิธีกรรมและความเชื่อที่เกี่ยวกับพระศรีอาริย์ในสังคมไทย และสร้างความชอบธรรมให้แก่ผู้นำทางการเมืองที่ต้องการเปลี่ยนแปลงสังคม
บทคัดย่อ
วิทยานิพนธ์นี้มีจุดประสงค์ที่จะศึกษาตำนานพระศรีอาริย์ในสังคมไทยทั้งในแง่การสร้างสรรค์และบทบาท ผู้วิจัยได้รวบรวมตำนานพระศรีอาริย์ในทุกภูมิภาคของสังคมไทย ทั้งที่เป็นข้อมูลลายลักษณ์และข้อมูลมุขปาฐะจำนวน ๑๔๙ เรื่อง
ผู้วิจัยได้จำแนกตำนานพระศรีอาริย์ในสังคมไทยออกตามเนื้อหาของตำนานพระศรีอาริย์ได้ ๘ กลุ่ม ได้แก่ ๑) กลุ่มเรื่องประวัติพระพุทธเจ้า ๒) กลุ่มเรื่องพระมาลัย ๓) กลุ่มเรื่องพญากาเผือก ๔) กลุ่มเรื่องบุพกรรมของพระศรีอาริย์ ๕) กลุ่มเรื่องพระศรีอาริย์เป็นพระเกจิชื่อดัง ๖) กลุ่มเรื่องพระโคดมพระศรีอาริย์เสี่ยงทายดอกบัว ๗) กลุ่มเรื่องพระยาธรรมิกราช ๘) กลุ่มเรื่องคำพยากรณ์
ผู้วิจัยได้จำแนกและวิเคราะห์วิธีการสร้างตำนานพระศรีอาริย์ ออกเป็น ๒ ลักษณะ คือ ตำนานที่สร้างสรรค์โดยการปรับเปลี่ยนเนื้อหาจากคัมภีร์พุทธศาสนา ซึ่งมีการเพิ่มเติมเนื้อหาใน ๓ แบบ ได้แก่ เพิ่มการอธิบายความสัมพันธ์ระหว่างอดีตพระพุทธเจ้าและพระโคตมพุทธเจ้ากับพระศรีอาริย์ผ่านแนวคิดเรื่องกรรม เพิ่มการอธิบายรายละเอียดของพระศรีอาริย์ในอดีตชาติ เพิ่มรายละเอียดเพิ่มเติมเกี่ยวกับยุคสมัยที่พระศรีอาริย์เกิดมาเป็นพระพุทธเจ้า ในขณะที่ ตำนานที่สร้างสรรค์ขึ้นใหม่ในสังคมไทยที่ไม่ปรากฏในคัมภีร์พุทธศาสนา มีการสร้างสรรค์ใหม่ ๔ แบบ ได้แก่ การสร้างเรื่องใหม่โดยการเชื่อมโยงความสัมพันธ์ระหว่างพระโคตมพุทธเจ้ากับพระศรีอาริย์ การสร้างเรื่องใหม่โดยการสร้างอดีตชาติผนวกเข้ากับโครงสร้างชีวิตเดิม การสร้างเรื่องใหม่โดยการจินตนาการสภาพสังคมในยุครอยต่อระหว่างศาสนาของพระพุทธเจ้าทั้งสองพระองค์ รวมถึงการสร้างเรื่องใหม่โดยการเชื่อมโยงกับท้องถิ่น ซึ่งจากการวิเคราะห์การสร้างสรรค์ตำนานพระศรีอาริย์ข้างต้น ทำให้พบว่าเมื่อนำตำนานพระศรีอาริย์ทั้งหมดมาจัดเรียงตามลำดับระยะเวลาตั้งแต่ชาติก่อนพุทธกาลจนถึงเกิดเป็นพระพุทธเจ้าศรีอาริย์ ทำให้ได้โครงสร้างชีวิตของพระศรีอาริย์ที่สมบูรณ์ ซึ่งช่วงชีวิตที่ปรากฏในโครงสร้างถูกนำมาใช้ประโยชน์ในแง่มุมต่าง ๆ โดยกลุ่มคนหลากหลายสถานภาพ
ในการวิเคราะห์บทบาทของตำนานพระศรีอาริย์ในสังคมไทย ผู้วิจัยพบว่าตำนานพระศรีอาริย์มีบทบาทสำคัญในฐานะตำนานศาสนาในการสร้างระบบความเชื่อเรื่องพระอนาคตพุทธเจ้าและโลกอุดมคติ เป็นกลไกตอบสนองความปรารถนาทางใจแก่พุทธศาสนิกชน สร้างมาตรฐานทางศีลธรรม และสร้างคำอธิบายเรื่องที่มาของพิธีกรรมทางศาสนา มีบทบาทในทางการเมืองในการสร้างคำอธิบายสถานภาพและความชอบธรรมทางการเมือง และสร้างกฎเกณฑ์และแนวทางปฏิบัติให้แก่สมาชิกในสังคม รวมถึงบทบาทในการสร้างสรรค์งานศิลปกรรม ทั้งทางด้านประติมากรรม จิตรกรรม และคีตกรรม ทั้งหมดนี้ได้สะท้อนให้เห็นความแพร่หลายและบทบาทของตำนานพระศรีอาริย์ในหลากหลายมิติในสังคมไทย
อ่านวิทยานิพนธ์ฉบับออนไลน์ได้ที่
http://cuir.car.chula.ac.th/handle/123456789/72927
ปัจจุบันเป็นอาจารย์ประจำสาขาวิชาภาษาไทย
คณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล