๒

จินตความคิด (อนุภาค)[3]เกี่ยวกับกำเนิดจักรวาล กำเนิดโลกและกำเนิดมนุษย์

         เรื่องของจักรวาล กำเนิดโลก กำเนิดมนุษย์เป็นประเด็นที่พูดกันในแวดวงวิทยาศาสตร์ แต่ที่น่าสนใจก็คือ เรื่องเหล่านี้ก็มีปรากฏในแวดวงมนุษยศาสตร์โดยเฉพาะจากข้อมูลคติชนประเภทตำนานปรัมปราของมนุษยชาติทั่วโลกอย่างเป็นสากลด้วย ดังนั้น เราจึงควรใส่ใจศึกษาจินตความคิดในตำนานที่ว่าด้วยจักรวาล กำเนิดโลก กำเนิดมนุษย์ ผู้สร้างโลก สวรรค์ ฟ้า-ดิน น้ำท่วมโลก ไฟล้างโลก ฯลฯ เพื่อศึกษาเปรียบเทียบกับคำอธิบายทางวิทยาศาสตร์ในเรื่องทำนองเดียวกัน.  ในหัวข้อนี้ จะขอยกตัวอย่างจาก ดัชนีอนุภาคนิทานพื้นบ้าน หมวด A ที่เกี่ยวกับตำนานปรัมปราเป็นหลัก.

         ในหมวด A มีหมวดย่อยที่สะท้อนความคิดมนุษย์เกี่ยวกับ จักรวาล (A600 Universe) ตำนานของบางกลุ่มชนเล่าว่าจักรวาลสร้างขึ้นใน ๖ วัน (ฮาวาย) บางกลุ่มชนเชื่อว่าจักรวาลเกิดจากไฟและหมอก (ไอซ์แลนด์) หลายกลุ่มเชื่อว่าจักรวาลเกิดจากไข่ (Cosmic Egg) (ฟินแลนด์ เอสธัวเนีย กรีก อินเดีย ฮาวาย เมารี) และจากไข่จักรวาลเกิดเป็น heaven and earth (กรีก อินโดนีเซีย) ครึ่งบนของไข่กลายเป็นสวรรค์และฟ้า ครึ่งล่างเป็นโลกและแผ่นดิน นอกจากนั้น ตำนานหลายแห่งพูดถึงจำนวนของสวรรค์ บางแห่งเชื่อว่าสวรรค์มี ๙ ชั้น (อินเดีย) ๘ ชั้น (ซามัว) ๗ ชั้น (ไอริช อินเดีย สุมาตรา) ๓ ชั้น (ไอซแลนด์ ฮาวาย เมารี อินเดียนแดง)

         มีจินตความคิดของคนโบราณที่น่าสนใจอันหนึ่งที่เชื่ออย่างเป็นสากลว่า ฟ้าและดินเคยอยู่ติดกัน (A 625.2)  แต่ต่อมาแยกจากกัน (ความคิดนี้พบในตำนานทั่วโลก เช่น ตำนานของอียิปต์ บาบิโลเนีย มองโกเลีย ไซบีเรีย อินเดีย จีน ลาว ไมโครนีเซีย โพลีนีเซีย  ซามัว ฮาวาย เมารี ฟิลิปปินส์ อัฟริกา).  ตำนาน “ปู่เยอ-ย่าเยอ” ของลาวหลวงพระบางเล่าว่า แต่ก่อนโลกมืดมิดเพราะฟ้าและดินอยู่ติดกัน ถูกพันไว้ด้วยเครือเขากาด ปู่เยอย่าเยออาสาปีนขึ้นไปตัดเครือเขากาดจนตัวตาย ฟ้าและดินจึงแยกจากกัน โลกจึงบังเกิดแสงสว่าง. คนไทดำในเวียดนามก็เล่าไว้ใน “ความโทเมือง” ซึ่งเป็นตำนานโบราณว่า แต่ก่อนฟ้าและดินอยู่ใกล้กันมาก เวลาเอาสากตำข้าว สากยังกระทุ้งไปถึงชั้นฟ้า หรือเวลาวัวลุกขึ้นยืน โหนกบนหลังวัวยังชนฟ้า!.  ทำไมคนโบราณหลายกลุ่มชนจึงมีความเชื่อเรื่องนี้และเล่าไว้ตรงกันในตำนานเช่นนี้? นี่จึงเป็นเรื่องที่น่าสนใจที่มนุษย์ในปัจจุบันต้องนำไปขบคิดต่อ.

ปู่เยอ-ย่าเยอ ในงานปีใหม่(สงกรานต์)เมืองหลวงพระบาง ที่มา : http://www.isan.clubs.chula.ac.th/simboard/post_view.php?room_no=0&id_main=821&star=170&pg=18

         นักวิทยาศาสตร์อธิบายกำเนิดกาแลกซีและดาวนพเคราะห์ในสุริยจักรวาลว่ามาจากปรากฏการณ์บิกแบงหรือหลุมดำ (แต่ก็ต้องนับว่าเป็นคำอธิบายที่เป็นการคาดคะเน)  ครั้นกลับไปดูในข้อมูลประเภทตำนานปรัมปราบ้าง พบว่า มนุษย์ในสังคมวัฒนธรรมต่าง ๆ ทั่วโลกมีจินตความคิดว่าโลกเรานี้ มีผู้สร้าง (A0 Creator) แต่จินตความคิดว่า “ใครเป็นผู้สร้างโลก” อาจหลากหลายแตกต่างกันไป เช่นคิดว่าผู้สร้างโลกคือ พระอาทิตย์ (อียิปต์) พระพรหม (อินเดีย) นก (ฮาวาย) เหยี่ยว (อินเดียนแดง) นกปีกดำ (กรีก) แมงมุม (อินเดีย) แมงเต่าทอง (อินเดียนแดง) หนอน (อินเดียนแดง) ช่างปั้นหม้อ (อินเดีย) เป็นต้น.  ดังนั้น โลกของเราในความคิดของคนโบราณจึงมักเชื่อว่า “มีผู้สร้าง” ไม่ได้เกิดจากปรากฏการณ์บิกแบงหรือหลุมดำอย่างที่นักวิทยาศาสตร์อธิบาย และน่าสนใจว่า ผู้สร้างโลกไม่ได้มีแต่พระเจ้าที่สูงส่งดังปรากฏในศาสนาหลักของโลก แต่สัตว์เล็กสัตว์น้อย เช่น แมงมุม แมงเต่าทอง หรือแม้แต่หนอน ก็เป็นผู้สร้างโลกได้!

         จินตความคิดเรื่อง “มนุษย์เกิดจากอะไร” (A1200) ก็เป็นอีกคำถามหนึ่งที่มนุษย์โบราณพยายามจะตอบ. แน่นอนไม่ใช่คำอธิบายอย่างทางวิทยาศาสตร์ที่ว่าเกิดจากการปฏิสนธิระหว่างสเปิร์มของผู้ชายกับไข่ของผู้หญิง แต่คำตอบว่า “มนุษย์เกิดจากอะไร” ก็มีหลากหลาย เช่น เกิดจากเหงื่อของพระเจ้า (ลิธัวเนีย) เกิดจากตาของพระเจ้า (อียิปต์) เกิดจากหนอน (อินโดนีเซีย อัฟริกา อินเดียนแดง) เกิดจากวัว (อินเดีย) เกิดจากลิง (จีน) เกิดจากลูกอ๊อด ( ชนเผ่าว้าในจีน) เกิดจากปลา (อินเดียนแดง) เกิดจาดมด (กรีก) เกิดจากฟ้า (อินเดีย นิวกีนี อินโดนีเซีย เอสกิโม อินคา) เกิดจากน้ำเต้า (ลาว)  เกิดจากดิน (ไอริช อินเดีย บาบิโลเนียน จีน โพลีเนเชียน ฮาวาย เอสกิโม) เกิดจากมะเดื่อ (อินเดียนแดงในอเมริกาใต้) เกิดจากแอปเปิล (จีน).

         เราจึงได้เห็นความหลากหลายของจินตความคิดที่อธิบายว่า “มนุษย์เกิดจากอะไร” ซึ่งคำตอบสะท้อนให้เห็นว่ามีทั้งมาจากพระเจ้า ฟากฟ้า สัตว์และพืช ซึ่งก็สะท้อนความคิดของมนุษย์โบราณที่ไม่ได้แบ่งแยกระหว่างธรรมชาติ สัตว์ และพืชกับมนุษย์.

         ในตำนานของกลุ่มชาติพันธุ์ในอุษาคเนย์หลายกลุ่มเชื่อว่า “มนุษย์เกิดจากน้ำเต้า” ตำนานกำเนิดมนุษย์ของคนลาว เล่าว่า มนุษย์เกิดจากการที่แถนหรือเทวดาเอาเหล็กหรือสิ่วไปแทงน้ำเต้า ทำให้มีคนหลายกลุ่มออกมาจากน้ำเต้า ครั้งแรกมีคนข่า ขมุ ออกมา และครั้งที่ ๒ มีคนลาวลุ่ม ไทลื้อ ไทดำ ไทขาว ฯลฯ ออกมา   ในแง่นี้ ชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในสังคมลาวจึงต้องถือว่า “เป็นพี่น้องกัน” เพราะออกมาจากน้ำเต้าลูกเดียวกัน  ส่วนตำนานสร้างมนุษย์ของคนไทดำเล่าว่า แถนเอาน้ำเต้ามาให้ยังโลกมนุษย์ ในน้ำเต้ามี ๓๓๐ แบบตัวคน ๓๓๐ แบบตัวปลา ๓๓๐ แบบ (พันธุ์) ข้าว (อันเป็นอุดมคติของคนไท – กินข้าว กินปลา)

         อนึ่ง คำอธิบายว่า “มนุษย์เกิดจากดิน” ก็เป็นเรื่องที่น่าสนใจ ทำไมมนุษย์ในหลายวัฒนธรรมจึงคิดว่ามนุษย์เกิดจากดิน?   ตำนานกำเนิดมนุษย์ของชนชาติไทหลายกลุ่ม เช่น ไทลื้อ ไทยวน ก็เล่าว่า ปู่แถน-ย่าแถน (หรือปู่สางสี-ย่าสางไส้, ปู่สังกะสา-ย่าสังกะสี) เอาดินมาปั้นเป็นมนุษย์ผู้ชายมนุษย์ผู้หญิงแล้วเสกชีวิตให้รูปปั้นนั้น  ต่อมามนุษย์ชาย-หญิงคู่นั้นให้กำเนิดลูก ๑๒ คน ปู่แถน-ย่าแถนก็เอาดินมาปั้นเป็นรูปสัตว์ ๑๒ ตัว ปั้นหนูให้ลูกหลานคนโตเล่น ปั้นวัวให้คนที่ ๒ เล่น ปั้นเสือให้คนที่ ๓ เล่น ปั้นกระต่ายให้คนที่ ๔ เล่น ฯลฯ ซึ่งก็คือตำนานปีนักษัตรด้วย (และในแง่นี้ สัตว์ในปีนักษัตรก็เกิดจากดินเช่นกัน)

         โคลด เลวี่-สเตราส์ นักมานุษยวิทยาคนสำคัญ ก็เคยวิเคราะห์ตำนานอิดิพุสของกรีกว่า ปมขัดแย้งในตำนานเรื่องนี้มาจากความสงสัยของมนุษย์ที่ว่า “มนุษย์เกิดจากดิน หรือ เกิดจากพ่อแม่” ดังนั้น ข้อมูลตำนานปรัมปราของมนุษย์โบราณจึงแฝงร่องรอยความคิดเรื่อง “มนุษย์เกิดจากดิน” เอาไว้ (อาจเพราะเห็นว่า เวลาตายก็ฝังลงดิน?)

โคลด เลวี่-สเตราส์ (Claude Lévi-Strauss) ที่มา : https://www.bbc.co.uk/programmes/b01sjjxl

         จินตความคิดของมนุษย์เกี่ยวกับจักรวาลและกำเนิดจักรวาล กำเนิดโลก กำเนิดมนุษย์ สะท้อนว่ามนุษย์ใส่ใจ สงสัย และอธิบายธรรมชาติรอบตัวผ่านเรื่องเล่า ดังนั้น ตำนานจึงเป็นข้อมูลคติชนและเป็นข้อมูลทางมนุษยศาสตร์ที่ทำให้เราสามารถศึกษาความรู้สึกคิดนึก และจินตนาการของมนุษย์โบราณ.   ในแง่นี้ ตำนานจึงเป็นข้อมูลที่มีคุณค่าเพราะสามารถใช้ “ถอดรหัส” ความคิดของมนุษย์ที่เป็นบรรพบุรุษของเราในปัจจุบัน เช่นเดียวกับที่นักวิทยาศาสตร์ นักโบราณคดีศึกษาโครงกระดูกของมนุษย์โบราณ ไดโนเสาร์ ชั้นหิน ชั้นดิน ฯลฯ เพื่อบอกอายุของโลกและสรรพสิ่งในโลกของเรา

         น่าสนใจว่าจินตความคิดเรื่อง น้ำท่วมโลก (A1010)  ก็เป็นอีกเรื่องหนึ่งที่ปรากฏตรงกันในตำนานปรัมปราทั่วโลก. ความเชื่อนี้มีปรากฏในตำนานของกรีก อียิปต์ มายา อินเดียนแดงหลายเผ่า อินเดีย จีน เกาหลี อินโดนีเซีย ฟิลิปปินส์ เมลานีเซีย เอสกิโม  ไซบีเรีย เป็นต้น และรวมทั้งจินตความคิดเรื่อง ไฟล้างโลก (A 1030) ด้วย ซึ่งก็พบในตำนานของสังคมโบราณและสังคมชนเผ่าอย่างหลากหลาย เช่น ในตำนานของอินเดีย กรีก ลิธัวเนีย บาบิโลเนีย อัสสีเรีย จีน ไซบีเรีย เมารี อินเดียนแดง เป็นต้น

         ในประวัติศาสตร์ของมนุษยชาติจะเคยมี น้ำท่วมโลก และ ไฟบัลลัยกัลป์  เกิดขึ้นจริงหรือไม่ ก็ยากจะยืนยัน จินตความคิดที่พบอย่างเป็นสากลในหลายพื้นที่ในโลก (ซึ่งเชื่อว่าไม่ได้หยิบยืมความคิดกัน แต่เป็น “การคิดตรงกัน” มากกว่า) นั้นเป็นเรื่องน่าสนใจ เพราะ (๑) อาจเป็นปรากฏการณ์ที่เคยเกิดขึ้นจริง และมนุษย์ในสังคมต่าง ๆ ทั่วโลกเล่าสืบทอดกันมารุ่นต่อรุ่นตามวิถีการถ่ายทอดโดยมุขปาฐะ ตำนานเรื่องน้ำท่วมโลกและตำนานเรื่องไฟล้างโลกจึงเป็น “หลักฐานมุขปาฐะ” ที่บันทึกปรากฏการณ์ดังกล่าว. ทุกวันนี้เราก็พูดกันถึงเรื่องน้ำจะท่วมโลก ท่วมหลายประเทศ ท่วมเมืองเช่นกรุงเทพฯ หรือหลายจังหวัดในภาคกลาง ในแง่นี้ ปรากฏการณ์น้ำท่วมโลกก็ไม่ใช่สิ่งที่เป็นไปไม่ได้ในอดีต หรือ (๒) อาจไม่ได้เป็นปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นจริง แต่มนุษย์ในต่างวัฒนธรรม “คิดเหมือนกัน” ถามต่อว่า “คิดเหมือนกันเรื่องอะไร” ตอบว่า คิดเหมือนกันเรื่องต้องใช้ “น้ำล้างโลก” หรือ “ไฟล้างโลก” เพื่อเป็นการ “set zero” เพื่อต้องการให้โลกเริ่มต้นใหม่ (re-creation) ถามต่อว่า “เริ่มต้นใหม่จากอะไร? จากสภาวะที่มนุษย์ไร้ศีลธรรมจนเกินเยียวยาถึงขั้นต้อง “ล้าง” หรือ “ล้ม” เพื่อ “เริ่มใหม่” ซึ่งถ้าเป็นเช่นนี้ก็สรุปได้ว่า (๓) ในอดีต หรือในปัจจุบัน มนุษยชาติก็มี “วิธีคิดที่ไม่ต่างกัน” เพราะในยุคสมัยใดที่มีผู้คนประพฤติผิดศีลธรรมมาก ๆ ก็อธิบายว่าโลกกำลังเข้าสู่ “กลียุค” และท้ายที่สุดยุคสมัยนั้นก็ดับสูญได้ดังที่พุทธศาสนาก็พูดถึงกัปป์ต่าง ๆ ที่จบลงเพราะผู้คนไร้ศีลธรรม จะท่องคาถาภาษาบาลีไม่ได้สักคำ ใน พ.ศ. ๕๐๐๐ ต้องรอพระพุทธเจ้าองค์ต่อไปมาประกาศธรรมเริ่มศาสนากันใหม่ คือ เริ่มยุคพระศรีอาริย์ หรือเริ่มยุคพุทธกัปป์ใหม่

เรือโนอาห์, saint étienne du mont, Paris, France ที่มา : WikimediaImages on Pixabay.com

         ในหมวด A (A0-A2899) (ซึ่งหมายถึงว่า มีจินตความคิดของมนุษย์อยู่ถึง ๒,๘๙๙ เรื่อง) ยังมีจินตความคิดที่น่าสนใจอีกมากมายหลายเรื่อง เช่น เรื่องราวของเทพเจ้าองค์ต่าง ๆ ตำนานอธิบายกำเนิดดวงจันทร์ ดวงดาวต่าง ๆ, ตำนานอธิบายกำเนิดสภาพภูมิศาสตร์ทั้งหลาย เช่น กำเนิดทะเล ภูเขา แม่น้ำลำธาร, ตำนานอธิบายกำเนิดสัตว์ประเภทต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นกำเนิดสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม นก แมลง ปลา หอย,  ตำนานที่อธิบายลักษณะต่าง ๆ ของสัตว์และพืช รวมไปถึงตำนานที่อธิบายว่า “ทำไม” สัตว์แต่ละชนิดจึงมีสี มี ขน และมีลักษณะทางกายภาพเช่นนั้น เช่น ทำไมไคโยตี้จึงมีตาสีเหลือง ทำไมทากจึงตาบอด ทำไมจระเข้ไม่มีลิ้น ทำไมวอลรัสจึงมีเขี้ยวเป็นงา ทำไมกบไม่มีฟัน ตลอดจนนิสัยสัตว์ต่าง ๆ เช่น ทำไมสัตว์บางคู่ไม่ถูกกัน เช่น ทำไมหนูไม่ถูกกับแมว ฯลฯ

         หมวด A จึงเป็นหมวดที่รวมจินตความคิดของมนุษย์เกี่ยวกับโลกและธรรมชาติที่อยู่รอบตัวมนุษย์  ไม่ว่าจะเป็นสภาพภูมิศาสตร์ ทะเล ภูเขา ลำเนาไพร สัตว์ พืชต่าง ๆ รวมไปถึงสิ่งที่อยู่ “นอกโลก” เช่น ดวงจันทร์ ดวงดาวต่าง ๆ และ สิ่งที่อยู่ “เหนือโลก” คือ ผู้สร้าง พระเจ้า เทพเจ้า  ซึ่งทั้งหมดนี้เป็นจินตความคิดที่มนุษย์สร้างสรรค์ขึ้นโดยการผูกเป็นเรื่องเล่าที่มีลักษณะเป็นตำนานปรัมปรา

         กล่าวอีกนัยหนึ่งได้ว่า มนุษย์อธิบายโลกธรรมชาติและสรรพสิ่งรอบตัวมนุษย์ด้วยเรื่องเล่า/ตำนานปรัมปรา ซึ่งแม้ตำนานปรัมปราจะเล่าเป็นภาษาสัญลักษณ์ที่ต้องใช้จินตนาการและต้องผ่านการตีความ ไม่ใช่ข้อเท็จจริงทางวิทยาศาสตร์ แต่ก็ต้องนับว่าเป็นผลผลิตจากจินตความคิด  โลกทัศน์ ข้อสังเกตเกี่ยวกับธรรมชาติ ซึ่งล้วนสะท้อนแง่มุม “ความเป็นมนุษย์” ทั้งสิ้น.