๖

มนุษย์ใช้นิทานเป็นช่องทางในการระบายความคับข้องใจ

          มนุษย์เป็นสัตว์สังคม ก็ต้องอยู่ร่วมกับคนหลากหลายภายใต้กติกาและกฎเกณฑ์ทางสังคม กฎเกณฑ์มักจะมาพร้อมกับข้อควรปฏิบัติและข้อห้าม แต่โดยธรรมชาติของมนุษย์ที่ใช้อารมณ์ความรู้สึก (มากกว่าใช้เหตุผล) กฎเกณฑ์คงจะ “ไม่ถูกใจ” คนทุกคนได้ และเพราะไม่สามารถเปลี่ยนแปลงกติกาทางสังคมได้ ทำให้มนุษย์ที่อยู่ร่วมกันในครอบครัวเดียวกันและในสังคมเดียวกันอาจต้องอดทนกับข้อห้ามและกฎเกณฑ์บางประการ และรู้สึก “ถูกกดดัน” และมีความคับข้องใจ  

          นิทานบางประเภทจะทำหน้าที่ช่วยบรรเทาความรู้สึกถูกกดดันในใจมนุษย์ด้วยการหยิบยื่น “ทางออก” ให้กับ “ความคับแค้นใจ”   ถ้าดูในสังคมตะวันตกซึ่งมักจะมีเรื่อง “ปมอิดิพุส” หรือ “ปมอีเล็คตร้า” ที่ลูกชายมักไม่ถูกกับพ่อ ลูกสาวไม่ถูกกับแม่  นิทานมหัศจรรย์ในสังคมตะวันตก ตัวร้ายจึงมักเป็นยักษ์ (ซึ่งเป็นสัญลักษณ์แทนพ่อที่สูงใหญ่ดุร้าย เช่นเรื่อง “แจ๊กผู้ฆ่ายักษ์”) หรือ แม่มด แม่เลี้ยง (ซึ่งเป็นสัญลักษณ์แทนแม่ที่ใจร้ายในความรู้สึกของลูกสาว เช่น เจ้าหญิงนิทรา สโนว์ไวท์ ฯลฯ).   ความคับแค้นใจของเด็กทำให้มองพ่อแม่เป็นผู้ร้ายที่เป็นยักษ์ หรือ แม่มด

สโนไวท์
ที่มา : https://bkksr.com/th/movies/snow-white

          โลกของนิทานอาจหยิบยื่นทางออกที่เป็น “ความปรารถนา” ที่มนุษย์อยากจะทำอะไรบางอย่างที่ทำไม่ได้ในชีวิตจริง  ในสังคมประเพณีของคนไทย มีธรรมเนียม “แต่งลูกเขยเข้าบ้าน” ทำให้ลูกเขยต้องเข้ามาอยู่ภายใต้อำนาจของพ่อตาและอยู่ท่ามกลางวงศาคณาญาติของฝ่ายหญิง ทำให้เกิดความขัดแย้งระหว่าง “พ่อตากับลูกเขย” ในนิทานจักร ๆ วงศ์ ๆ ของไทยจึงมักเป็นเรื่องของความขัดแย้งระหว่างพระเอกกับยักษ์หรือพระราชาที่เป็นพ่อตา ในชีวิตจริงลูกเขยทำร้ายพ่อตาไม่ได้ แต่ในนิทาน ลูกเขยอย่างเจ้าเงาะก็ “เอาชนะ” พ่อตาอย่างท้าวสามลได้ หรือ สุวรรณหงส์ก็ถูกหอกยนต์ของพ่อตาฆ่าตาย เมื่อฤาษีชุบให้สุวรรณหงส์ฟื้นแล้ว สุวรรณหงส์ก็กลับมาฆ่าพ่อตาที่เป็นยักษ์ตาย นิทานจึงหยิบยื่นทางออกที่ “เด็ดขาด” สร้างความพึงพอใจให้คู่ขัดแย้งในครอบครัวได้.  นอกจากนั้น ในครอบครัวไทย เมื่อลูกเขยย้ายเข้าไปอยู่ในบ้านภรรยาซึ่งในบ้านอาจมี “น้องเมีย”   ในสังคมไทยจึงมีข้อห้ามระหว่าง “พี่เขย-น้องเมีย” ไม่ให้อยู่ใกล้กัน ให้เลี่ยงกัน แต่ในคลังนิทานไทย ก็มักมีมุขตลกเกี่ยวกับ “พี่เขยเข้าหาน้องเมีย”!

          นอกจากนั้น สังคมไทยเป็นสังคมที่เคารพนับถือพระสงฆ์ ผู้ถือศีล ผู้ปกครอง ผู้มีอำนาจ ซึ่ง “เป็นบุคคลที่เราไม่พึงวิจารณ์”  ยิ่งสังคมเคร่งครัดเรื่องใด คนในสังคมก็จะรู้สึก “ถูกกดดัน” จากกฎเกณฑ์ที่ไม่สามารถวิจารณ์บุคคลเหล่านั้นได้  นิทานมุขตลกมักทำหน้าที่ให้คนในสังคมได้หัวเราะ “บุคคลต้องห้าม” ดังกล่าว จึงมักมีมุขตลกเกี่ยวกับพระสงฆ์ที่ทำผิดศีล หรือ มุขตลกเรื่อง “ตาเถรเข้าหายายชี” หรือนิทานเรื่อง “ศรีธนญชัย” ที่ทำให้คนที่เป็นผู้ปกครอง “ได้อาย” หรือเป็นที่หัวเราะเยาะ ในหลายประเทศในอุษาคเนย์ก็มีนิทานที่มีตัวละครประเภทศรีธนญชัยเช่นกัน หรือในประเทศเยอรมัน มีนิทานเรื่อง “ทิล ออยเลนชปีเกิล” คล้าย ๆ เรื่อง “ศรีธนัญชัย แต่ทิลมักจะทำให้พ่อค้า ชนชั้นกลาง “ได้อาย” จากการกระทำที่ “เถนตรง” ของตน

          สังคมมีกฎเกณฑ์ แต่สังคมก็รู้ดีว่ามนุษย์จะรู้สึก “ถูกกดกัน” เพราะกฎเกณฑ์ สังคมก็หาทางออกให้มนุษย์ ผ่านกลไกนิทาน  นิทานซึ่งเป็นข้อมูลคติชนจึงทำหน้าที่สำคัญด้วยการเป็น “ช่องทาง” ระบายความคับข้องใจให้กับบุคคลต่าง ๆ ในสังคม เพราะสังคมก็รู้ว่า เมื่อมนุษย์รู้สึกถูกกดกัน มนุษย์ต้องมีทางระบายออกซึ่งความคับข้องใจนั้น!